2-3-7-1- مزایای روش DEA………………………………………………………………………………………..67
2-3-7-2- معایب روش DEA…………………………………………………………………………………………67
2-3-8- برخی از قابلیت های کاربردی DEA………………………………………………………………………………..68
2-3-9- استفاده از روش اندرسون- پیترسون جهت رتبه بندی کامل واحدهای کارا…………………………….68
بخش چهارم: واحدهای تصمیم گیرنده
2-4-1-هدف و منظور از واحدهای تصمیم گیرنده…………………………………………………………………………69
2-4-1-1-تعریف واحدهای تصمیم گیرنده………………………………………………………………………………………70
2-4-1-2-شرایط واحدهای تصمیم گیرنده…………………………………………………………………………………….71
2-4-1-3- تقسیم بندی واحدهای تصمیم گیرنده کارا……………………………………………………………………..71
بخش پنجم: پیشینه موضوعی تحقیق
2-5-1- تحقیقات مرتبط……………………………………………………………………………………………………………..71
2-5-3- پیشینه تحقیقات انجام یافته در داخل کشور……………………………………………………………………….72
2-5-4- پیشینه تحقیقات انجام یافته در خارج از کشور……………………………………………………………………75
فصل سوم: مواد و روش ها
3-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….78
3-2-روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….79
3-3-فرایند تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………79
3-4- شناسایی اهداف………………………………………………………………………………………………………………….79
3-5-قلمرو مکانی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………..80
3-6-جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………………………80
3-7-قلمرو زمانی تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….80.
3-8-قلمرو موضوعی تحقیق………………………………………………………………………………………………………..80
3-9-روش گردآوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………….80
3-9-1-روش کتابخانه ای……………………………………………………………………………………………………………81
3-9-2-مصاحبه………………………………………………………………………………………………………………………….81
3-10-ابزار گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………………………………..81
3-11-روش ها و ابزارهای تجزیه و تحلیل اطلاعات……………………………………………………………………….81
3-12- تعیین شاخص های مورد ارزیابی………………………………………………………………………………………..85
3-13- اهمیت شاخص ها……………………………………………………………………………………………………………85
3-14- متغیرهای تحقیق………………………………………………………………………………………………………………86
3-14-1- رهنمودهای کلی انتخاب متغیرهای ورودی و خروجی…………………………………………..86
3-14-2- متغیرهای نهاده وستاده واحدهای تابعه شرکت…………………………………………………….87
3 -14-2-الف) متغیرهای نهاده ای…………………………………………………………………………………..87
این مطلب را هم اگر خواستید بخوانید :
3-14-2- ب) متغیرهای ستاده ای……………………………………………………………………………………87
3-15-تعیین واحدهای تصمیم گیرنده……………………………………………………………………………………………87
فصل چهارم: نتایج
4-1-مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………..88
4-2-نوع مدل مورد استفاده………………………………………………………………………………………………………….89
4-3-تهیه جدول آماری……………………………………………………………………………………………………………….91
4-4-نتایج تحقیق حاصل از حل مدل ها………………………………………………………………………………………..93
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1-مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………102
5-2-مروری بر مسأله تحقیق………………………………………………………………………………………………………103
5-3-بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………..103
5-4-پیشنهاد به شرکت متبوع……………………………………………………………………………………………………..104
5-6-پیشنهادها برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………………………105
عنوان صفحه
فهرست جداول
جدول 4-1: داده های خام شاخص های ورودی و خروجی……………………………………………………………..91
جدول 4-2: شاخص های ورودی…………………………………………………………………………………………………92
جدول 4-3: شاخص های خروجی………………………………………………………………………………………………..93
جدول4-4: واحدهای کارا و ناکارا…………………………………………………………………………………………………96
جدول4-5: رتبه بندی واحدهای کارا…………………………………………………………………………………………….97
جدول 4-6: واحدهای مرجع و وزن آنها………………………………………………………………………………………..99
جدول 4-7: گزارش پتانسیل توسعه واحدها…………………………………………………………………………………101
عنوان صفحه
فهرست نمودارها
نمودار4-1: کارایی واحدهای تابعه شرکت آب وفاضلاب استان اردبیل………………………………………………95
نمودار4-2: رتبه بندی کارایی واحدهای تابعه شرکت……………………………………………………………………….97
نمودار4-3: واحدهای مرجع…………………………………………………………………………………………………………98
نمودار4-4: گزارش پتانسیل توسعه واحدها…………………………………………………………………………………..100
عنوان صفحه
پیوست ها
نمودار1- شاخص ها و مقادیر بهینه واحد اردبیل…………………………………………………………………………..115
نمودار2- شاخص ها و مقادیر بهینه واحد پارس آباد……………………………………………………………………..116
نمودار3- پتانسیل توسعه کلی واحدها………………………………………………………………………………………….117
نمودار4- همبستگی تعداد مشترک به تعداد کارکنان واحدها……………………………………………………………118
نمودار5- همبستگی درآمد به تعداد کارکنان واحدها………………………………………………………………………119
نمودار6- توزیع فراوانی کارایی واحدها……………………………………………………………………………………….120
نمودار7- مقایسه واحد بیله سوار با واحد مرجع اردبیل………………………………………………………………….121
نمودار8- مقایسه واحد مشگین شهر با واحد مرجع کوثر………………………………………………………………..122
نمودار9- پتانسیل توسعه شاخص های واحد سرعین……………………………………………………………………..123
نمودار10-پتانسیل توسعه شاخص های واحد نمین………………………………………………………………………..124
نمودار11- پتانسیل توسعه شاخص های واحد بیله سوار………………………………………………………………..125
نمودار12- پتانسیل توسعه شاخص های واحد نیر…………………………………………………………………………126
عنوان صفحه
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………….108
چکیده
مدل تحلیل پوششی داده ها یکی از روش های سنجش کارایی شناحته شده و مورد استفاده جهت ارزیابی کارایی نسبی واحدهای تصمیم گیری مشابه به شمار می رود. این مدل، قادر به اندازه گیری کارایی واحدهای تصمیم گیری در یک زمان مشخص با هدف مقایسه آنها با یکدیگر و همچنین قادر به اندازه گیری پویایی کارایی یک واحد تصمیم گیری در سری های زمانی متفاوت با هدف تشخیص روند تغییرات کارایی آن واحد می باشد. به عبارت دیگر به کمک مدل های تحلیل پوششی داده ها، می توان عملکرد یک واحد تصمیم گیرنده را در یک دوره زمانی مشخص با عملکرد همان واحد تصمیم گیری در یک دوره زمانی دیگر و یا اینکه با واحد های تصمیم گیری دیگر مقایسه نمود. در این تحقیق شاخص کارایی که به صورت نسبت ستاده به داده تعریف می شود، بعنوان معیار عملکرد انتخاب شده است. از مدل های تحلیل پوششی داده ها که یک تکنیک مبتنی بر برنامه ریزی ریاضی است به منظور ارزیابی کارایی نسبی واحدهای تصمیم گیری مشابه که دارای داده ها و ستاده های چندگانه هستند، برای ارزیابی کارایی شرکت آب و فاضلاب استان اردبیل استفاده شده است. دلیل استفاده از این مدل ها قابلیت ها و ویژگی های منحصر به فرد آنها و جبران نقاط ضعف مدل های دیگر ارزیابی می باشد که هریک به جنبه ای از فرایند ارزیابی می پردازند. این ارزیابی علاوه بر مقایسۀ کارایی هر واحد با خودش، به قیاس آن واحد با سایر واحدها نیز پرداخته است. تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کاربردی محسوب می شود. اهداف آن مشخص نمودن کارایی نسبی، رتبه بندی و مشخص نمودن پتانسیل لازم جهت توسعه واحدهای تابعه شرکت آب و فاضلاب استان اردبیل می باشد. معیارهایی که به عنوان نهاده ها انتخاب شده اند، عبارتند از: تعداد کارکنان، طول خطوط شبکه آب و فاضلاب و هزینه پرسنلی، ستاده ها شامل: تعداد مشترکین آب و فاضلاب، حجم آب و فاضلاب تولیدی، میزان درآمد و درصد پرت آب در شبکه می باشند. جامعه آماری این تحقیق کلیه واحدهای تابعه شرکت آّب و فاضلاب استان اردبیل به تعداد 10 واحد می باشد. تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل پوششی داده ها با الگوی بازده متغیر نسبت به مقیاس می باشد. پس از جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها به کمک نرم افزار DEA-Master نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که 50درصد واحدها کارا و مابقی ناکارا می باشند.
واژگان کلیدی: کارایی نسبی- تحلیل پوششی داده ها- واحدهای تصمیم گیری- نهاده ها- ستاده ها- شرکت آب وفاضلاب
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- مقدمه
فقدان نظام مدیریت راهبردی عملکرد، نبود نظام کارآمد ارزیابی عملکرد، عدم حاکمیت دیدگاه اقتصادی و پایین بودن کارایی و اثربخشی از مشخصه های بارز نظام اداری ایران است و این ویژگی ها موجب شده که سازمان ها و دستگاه های فعال در چنین نظامی از بهره وری کمتری برخوردار شوند. گام بنیادین در پایداری چنین روش مدیریتی ایجاب می نماید که با رویکرد روش های کارآمد علمی- کاربردی به تعادل بین نهاده ها و ستاده های سازمان برسیم و با ارزیابی مستمر عملکردها به نهادینه کردن بهره وری اقدام کنیم، بدیهی است دستیابی به خواسته ها و ضرورتهای فوق و آنچه این طرح در پی آن است، با اندازه گیری فعالیتها و از طریق به کارگیری مدلهای علمی و کمیت پذیر و نهایتاً طراحی و استقرار یک نظام ارزیابی عملکرد ممکن خواهد بود. اهمیت این اندازه گیری به حدی است که بر اساس تجربیات انجام شده در کشورهای صنعتی، میتوان صرفاً با اعلام، برقراری و اجرای یک سیستم ارزیابی عملکرد و حتی بدون هیچ گونه تغییری در سازمان یا سرمایه گذاری، 5 تا 10درصد بهره وری و کارایی را افزایش داد. لذا در عصر ما کارایی و اثربخشی بالاترین هدف مدیران و ارزشمندترین مقصد همه سازمانها باید باشد. تلاش برای افزایش کارایی، جدی ترین مبارزه ای است که مدیریت در آستانه قرن بیست و یکم با آن روبروست. لذا اگر با هزینه یکسان، محصول بیشتری تولید شود یا مقدار معینی محصول با هزینه کمتری تولید شود، منافعی برای کل جامعه حاصل می شود که می تواند برای تأمین زندگی بهتر برای افراد جامعه مؤثر باشد (حمزه پور و محمدی، 1391).
آب از مواهب طبیعی خدادادی است که با فراهم ساختن بستر حیات، تداوم زندگی همه موجودات عالم را میسر می سازد. امروزه، همگان بر نقش تأثیرگذار آب در شکل دهی توسعه پایدار اذعان دارند و افزایش روز افزون جمعیت، گسترش و تنوع فعالیت های کشاورزی و صنعتی، ارتقای سطح فرهنگ و بهداشت عمومی و گسترش صنایع در سطح کشور از عمده ترین عوامل افزایش تقاضاست که عدم توجه به برنامه ریزی صحیح آن باعث وقوع بحران آب در کشور خواهد شد. اهمیت آب علاوه بر اینکه عامل حیات بخش آدمی است بلکه به عنوان مهم ترین عامل توسعه صنعتی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و شکوفایی تمامی بخش های زیست محیطی نقش سازنده و غیر قابل جایگزینی دارد. نیاز مستمر و ضروری به دستیابی مطمئن و مداوم به منابع آب شیرین همراه با محدودیت این منابع از یک سو و ناهمگونی توزیع زمانی و مکانی این منابع از سوی دیگر موجب شده تا با افزایش جمعیت و دگرگونی نیازهای فردی و اجتماعی و رشد روز افزون تقاضا موضوع آب به یکی از چالش های عمده جهان بدل گردد(یونس لو، 1388).
مدیریت آب درگذشته به معنای مدیریت کارهای اجرایی شامل تأمین، انتقال، توزیع و تصفیه آب مطرح بوده است اما در مدیریت آب امروزه دیدگاه وسیعی نسبت به مقوله آب برای برطرف ساختن بخشی از نیازهای آبی مطرح و در کنار مدیریت تأمین و توزیع، مدیریت تقاضا (مصرف) از اهمیت خاصی برخوردار است. با روندی که تقاضای آب در دنیا می پیماید دیری نمی پاید که تأمین آب شیرین قابل شرب به یک معضل بین المللی بدل شده و در آینده ای نزدیک مبنای اختلافات و جنگ بین اقوام و ملل مختلف قرار گیرد مگر اینکه مدیریت صحیح بر نحوه استحصال و مصرف آن اعمال گردد(یونس لو، 1388).
برای اینکه مدیریت کنیم، باید قادر به اندازه گیری باشیم این عبارت یکی از کلیدی ترین فاکتورهای مدیریت است. تا جایی که امروزه اندازه گیری بعنوان یکی از پایه ای ترین مبنای علوم مختلف در عرصه دستاوردهای بشری در آمده است. بی شک علم از زمانی آغاز می شود که اندازه گیری پا به میدان می گذارد بعنوان مثال، در علم مدیریت اگر نتوانیم عملکرد سازمان را اندازه گیری کنیم، طبیعتاً تشخیص کاستی های موجود و برنامه ریزی برای آنها غیرممکن خواهد بود. به بیانی دیگر می توان اندازه گیری عملکرد را بعنوان چراغ راه و هدایتگر کلیه فعالیتهای مدیریتی مطرح نمود. رشد و توسعه پایدار سازمانها و مؤسسات کشور و پیامد آن یعنی رشد اقتصاد ملی مرهون سنجش، اندازه گیری، تجزیه و تحلیل، مقایسه و انجام اقدامات لازم و ضروری در این زمینه است. لذا برای نیل به این مقصود بحث ارزیابی کارایی مطرح است. این مهم از نظر متخصصین فن پوشیده نمانده است تا آنجا که در طی حدود یک قرنی که از تولد اولین تعریف کارایی می گذرد، روش های اندازه گیری کارایی توسعۀ فوق العاده ای یافته است. اولین روش های اندازه گیری کارایی به صورت روش های پارامتریک و به کمک تعریف تابع تولید ارائه شد. اما چندی نگذشت که فارل[1] برای رفع محدودیتهای تابع تولید، در حدود پنجاه سال پیش، سنگ بنای اولیه تکنیک تحلیل پوششی داده ها را پایه گذاری نمود. در آن زمان هیچ کس تصور نمی کرد که در کمتر از نیم قرن این بحث چنان پیشرفت کند که در بیشتر شاخه های علوم، از ریاضیات گرفته تا علوم، فنی و مهندسی، مدیریت و اقتصاد و غیره بعنوان یک تکنیک کارا در تحلیل عملکرد واحدهای تصمیم گیری مطرح شود(پارسی، میراندخت، 1385).
در تحقیق حاضر سعی بر آن است که ضمن شناسایی و تحلیل معیارهای ارزیابی کارایی (عوامل مؤثر بر کارایی) شرکت آب وفاضلاب استان اردبیل و در نهایت رتبه بندی آنها با بهره گرفتن از تکنیک تحلیل پوششی داده ها، کارایی آنها نیز با یکدیگر مورد مقایسه قرار گیرد.
1-2- بیان مسئله
برنامه پنجم توسعه کشور فرصت مناسبی را به منظور مواجهه و مقابله با چالش های یاد شده فراهم نموده تا در چارچوب و قالب انسجام یافته ای اقدامات لازم در سطوح ملی، منطقه ای و حوزه های آبریز برنامه ریزی و به مورد اجرا گذاشته شود. سیاستهای کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در مورد منابع آب و راهبردهای بلند مدت توسعه منابع آب کشور نشان می دهد که به منظور حل و فصل چالش های مدیریت آب کشور در یک بستر منطقی و منطبق با موازین پذیرفته شده ی بین المللی، راهکار واقع بینانه ای جز رویکرد به مدیریت یکپارچه منابع آب وجود ندارد. در واقع به لحاظ اهمیت روزافزون نقش آب در فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی، مدیریت منابع آب کشور باید به صورتی اعمال شود که بتواند در تلاقی و ارتباط متقابل با بخشهای مختلف اقتصادی، نهادها، سازمانها و ذینفعان، جنبه های اجتماعی، اقتصادی، تکنولوژیکی، زیست محیطی و بهداشتی را در این برهه از تاریخ توسعه کشور بصورت منسجم و یکپارچه مورد توجه و ملاحظه قرار دهد(وزارت نیرو، 1391).
مدیریت آب کشور در مسیر تاریخی خود در حال ورود به مرحله جدیدی است، چشم انداز این مرحله تاریخی مسائل و محدودیتهای جدیدی را نیز برای سال ها و دهه های آینده مطرح می سازد که تنها از طریق رویکرد به مدیریت یکپارچه منابع آب و سعی و تلاش در جهت تحقق اصول و مبانی آن، می توان به طور هوشمندانه به مقابله با آنها پرداخت. بدین جهت دیدگاه اصلی در تهیه و تدوین برنامه پنج ساله پنجم در بخش آب کشور رویکرد برای تحقق مبانی مدیریت یکپارچه منابع آب خواهد بود(وزارت نیرو، 1391).
در بحث جنبه های مبهم و مجهول کارایی نسبی شرکت آب و فاضلاب استان، و واحدهای تابعه آن تا کنون بررسی و اندازه گیری نشده است، و منظور از تحقیق حاضر ضمن بررسی کارایی نسبی، در خصوص انجام رتبه بندی واحدهای تابعه شرکت، تفکیک واحد های کارا و ناکارا، با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داده ها مؤثر خواهد بود. هر سازمانی به منظور آگاهی از میزان مطلوبیت فعالیت زیر مجموعه های خود، به یک نظام ارزشیابی، جهت سنجش این مطلوبیت احتیاج دارد. شرکت آب وفاضلاب نیز از این قاعده مستثنی نیست. از این رو، امروزه فنون جدیدی جهت ارزیابی عملکرد شرکتها و سازمان ها استفاده می شود که یکی از کاربردی ترین آنها تکنیک تحلیل پوششی داده ها است. این تکنیک مبتنی بر رویکرد برنامه ریزی خطی است که برای اولین بار توسط چارنز[2]، کوپر2 و رودز3 معرفی گردید.
بطورکلی این تحقیق به بررسی و برآورد میزان کارایی نسبی شرکت آب و فاضلاب استان اردبیل با روش مرزی ناپارامتریک تحلیل پوششی داده ها می پردازد. واحدهای تابعه شرکت مربوطه بر اساس میزان کارائی اندازه گیری شده رتبه بندی می شوند. پس از اعمال مقادیر مربوط به داده ها و ستاده های تعیین شده در مدل ریاضی تحلیل پوششی داده ها نتایج مربوط به میزان کارایی و ناکارایی شرکت بدست می آید، میزان و دلایل ناکارایی هر واحد تصمیم گیرنده بطور دقیق مشخص شده، که با توجه به الگوگیری از واحدهای مرجع، واحدهای ناکارا با اعمال تغییرات و صرفه جویی در نهاده های مربوطه می تواند در مرز کارایی قرار گیرد.
1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
امروزه ایجاد تغییر و تحول در نظام اداری امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. به عبارت دیگر، هنگامی که در یک سازمان تحول و بهبودی ایجاد نمی شود، در اولین مرحله باید به نظام سنجش عملکرد آن توجه نمود. بنابرین لازمه ایجاد تغییر و تحول در سازمانها ارتقای کارایی و اثربخشی آنها، ارزیابی دقیق عملکردشان است(مشاط زادگان، 1386).
بشر از دیر باز در فکر تسهیل و انجام هرچه بهتر امور زندگی خود بوده است. تلاش انسان، همواره معطوف بر حداکثر کردن نتیجه با کمترین امکانات موجود جهت ایجاد ارزش افزوده است. واضح است که به دلیل محدودیت منابع در دسترس و جهت جبران این کاستی، بشر اخذ ستاده هایی با کمیت و کیفیت بیشتر را همواره مورد توجه قرار داده است. اندازه گیری کارایی، همیشه یکی از مباحث مهم مدیریت بوده است. آنچه پیکره دفاعی یک واحد اقتصادی را استحکام داده و بر دیگر رقبا ارتقاء می بخشد، نگاه تیزبینانه ای است که برنامه ریزان آن واحد با ایجاد بستری مناسب سعی می کنند تا ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت موجود، درصدد رفع نقایص و ارتقاء نقاط قوت در کل مجموعه برآیند و این میسر نمی شود مگر با بهره گرفتن از روش هایی که در نهایت صحت و به دور از هر گونه اغواگری، موجب شناسایی واحد های کارا از ناکارا شود. شرکت های آب و فاضلاب نیز سعی دارند که با استفاده بهینه از امکانات موجود خدماتی را ارائه دهند که به لحاظ کمیت و کیفیت در سطح بالایی باشد. این شرکت ها چون ارائه دهنده خدمات عمومی هستند و موتور محرکه جامعه تلقی می شوند، اگر بررسی نشوند از لحاظ اقتصادی و اجتماعی جامعه را با چالش مواجه خواهند نمود. در سازمان هایی که هدف ها را مجموعه ای از واحد های تصمیم گیرنده دنبال می
